Zabytki sztuki historii
W wpisie tym scharakteryzujemy retrospektywnie obiekty zabytkowe i historyczne, nie wchodząc w szczegóły, które omawiamy przy sposobności opisu miejscowości. Beskid Śląski i jego najbliższe pogórze nie posiadają wielu zabytków, ale cenne i godne uwagi. Wymienić trzeba przede wszystkim zabytki Cieszyna ze starożytną kaplicą i wieżą piastowską; w Skoczowie barokowy ratusz z 1791 r.; ciekawy zamek w Grodźcu w wspaniałym parku z dębami sadzonymi na pamiątkę przemarszu Sobieskiego pod Wiedeń; w Starym Bielsku gotycki kościół z XIV w., zabytkowe mieszczańskie kamieniczki oraz dawny zamek Sułkowskich w Bielsku. Zabytki budownictwa drewnianego reprezentują dwa obiekty: kościół w Szczyrku z końca XVIII w. oraz w Mikuszowicach z końca XVII w., posiadający przepiękną polichromię. Ponadto na pd. stoku Kubalonki znajduje się drewniany zabytkowy kościół z XVII w. przeniesiony tu z pow. rybnickiego. ,,Najstarsze zabytki Żywiecczyzny pochodzą z epoki późnego gotyku., najpiękniejsze zawdzięczają swe powstanie czasom Odrodzenia, najliczniejsze epoce baroku i rokoko”—pisał historyk sztuki J. Szabłowski. Wśród zabytków świeckiej architektury posiada Żywiecczyzna trzy zamki, w Żywcu, zbudowany w 1500 r., przebudowywany wielokrotnie, aż do 2 poł. XIX w., w Suchej z XVI— XVIII w. i w Łodygowicach o charakterze obronnego dworu wzniesionego w 1 poł. XVII w., lecz przekształcony W XIX w. Zachowały się do dnia dzisiejszego fortyfikacje w formie czworoboku z bastionami i sama budowla dawnego dworu, lecz nie posiadająca już swego pierwotnego charakteru. Jak podaje w ,,Dziejopisie Żywieckim” Andrzej Komoniecki, istniał w Siemieniu w 1 poł. XVII w. okazały zamek ,,z wieżami ozdobnie zbudowany”, jednakże w 1719 r. został zburzony. Z innych świeckich obiektów zachowało się kilka dworów, które pochodzą z XIX w. i noszą cechy klasycystyczne. Są to parterowe budynki, przeważnie z portykami kolumnowymi. Zachowały się w Rychwałdzie i Kamesznicy, a częściowo też wMoszczanicy. Towarzyszą im piękne krajobrazowe ogrody, wśród nich najbardziej malowniczy park zamkowy w Żywe u, z oryginalnym pawilonem chińskim z 2 poł. XVIII w., będący przejawem panującej mody na chińszczyznę. Najstarszą architekturę kościelną przedstawiają kościoły w Radziechowych i Sw. Krzyża w Żywcu, pochodzące z końca XIV w. oraz pierwotna f ara żywiecka z 1 poł. XV w. Pierwotnie głównym materiałem, budowlanym było drzewo, toteż prawie wszystkie kościoły istniejące na Żywiecczyźnie w XVI w. były drewniane i dopiero w XIX w. zastąpiono je murowanymi (Jeleśnia, Rychwałd, Milówka, Siemień, Rajcza, Lipowa i inne). Pięć drewnianych kościołów obecnie istniejących na Żywiecczyźnie przedstawia dużą wartość artystyczną, chociaż nieraz, przez przebudowy, straciły na swym pełnym pierwotnym wyglądzie. Są to kościoły w Cięcinie z 1542 r., Gilowicach i Łękawicy z 1 poł. XVI w. Łodygowicach z 1635 r. i Lachowicach z 1789 r. Do 1945 r. miał jeszcze drewniany kościół także Żywiec, lecz spłonął on w czasie działań wojennych. Spośród wymienionych obiektów, dotrwał w niezmienionej postaci jedynie kościół w Lachowicach. Wszystkie wymienione kościoły charakteryzuje prostokątna lub prawie kwadratowa nawa w swym pierwotnym rzucie, prezbiterium zamknięte trzema bokami wieloboku i zakrystia zbudowana na zrąb, oraz wieża konstrukcji słupowej. Jedynie wieża kościoła w Łodygowicach ma w dolnej części konstrukcję zrębową, w górnej słupową. Przepiękne soboty w pierwotnej postaci zachowały kościoły w Lachowicach i Łękawicy; ten ostatni posiada wspaniałe wnętrze i późnorenesansową polichromię. Żywiecczyzna jest szczególnie bogata w drewniane kaplice i dzwonnice (np. Sól, Grzechynia), rozrzucone po całym regionie, a pochodzące przeważnie z XVIII w. (Rychwałd, Okrajnik, Kocoń) i XIX w. (Korbielów, Kurów, Międzybrodzie) oraz bardzo liczne kapliczki i figury przydrożne. Są to murowane z kamienia i wyprawione, z wnękami na obrazy i rzeźby, przykryte najczęściej gontowym daszkiem namiotowym, siodłowym lub pulpitowym (Gilowice, Pev .1 Mała, Pewel Slemieńska, Przyborów, Rycerka Dolna, Sopotnia Wielka i in.). Figur przydrożnych ma Żywiecczyzna ponad 120, w tym wiele z XVII w. (m. in. Nieledwia, Koszarawa, Żywiec, Zarzecze, Milówka) i XVIII w. (Żywiec, Kuków, Zadziele, Stryszawa, Gilowice, Lachowice, Krzeszów, Kocierz Moszczanicki) oraz z XIX w. Powtarzającym się tematem jest Chrystus upadający pod krzyżem lub z skrępowanymi z przodu rękami. Z punktu widzenia obyczajowego ciekawe są: krzyż kamienny obok kościoła w Żywcu (z 1624 r.), postawiony na grobie ściętego w tym miejscu skazańca, oraz obelisk w Nieledwi z 1688 r. wzniesiony po zamordowaniu Marcina Jaszka z Węgierskiej Górki przez zbójników Martyna Portasza. Figury przydrożne wznosili ludowi kamieniarze, których nazwiska zachowały się dzięki ,,Dziefopisowi Żywieckiemu”. Prawie każda wieś i miasteczko miały swoich twórców, którzy z większym lub mniejszym artyzmem utrwalali swe talenty. Na pogórzu Beskidu Małego zachował się piękny wczesnobarokowy zameczek w Czańcu, pochodzący zapewne z 1 poł. XVIII w. Jest to murowany, piętrowy trójskrzydłowy budynek, z dziedzińcem prawie kwadratowym w pośrodku, zamkniętym od zach. piętrową galerią. Całość otacza mur z okrągłymi bastionami na dwóch narożnikach i schodami od zach. Na pd. od Kobiernic, a na pn. od zapory w Porąbce, na 1. brzegu Soły, na stożkowatym wzgórzu Kopiec, w lesie zw. niegdyś Wołek, a dziś Wałek, znaleźć można resztki zameczku, zbudowanego w połowie XIV w. Ze źródeł historycznych wiadomo, że już pod koniec XV w. był on w ruinie. Zbudowany był z kamienia polnego, przy użyciu cegły do sklepień; dziś zachowały się jedynie fundamenty, fosy i szczątki czworobocznej baszty poniżej zamku. Ciekawa jest jego historia. Wspomina o nim Długosz, dając dość dokładny opis (,,Wolek, mons duos torrentes habens sub se, et in vertice arcem fortem et munitam”). Siedzieli w nim wasale książąt oświęcimskich, którzy byli po prostu rańnritterami, jak to stwierdza Bielski w swej kronice z 1451 r. Kiedy mowa o ruinach zamku, wspomnieć trzeba też o ruinach na szczycie Żar nad Barwałdem Górnym i Kalwarią. Zbudowany tu między 1335—60 r. przez księcia oświęcimskiego Jana Scholastyka, przetrwał zaledwie wiek i w 1477 r. był już zburzony. Zachowały się tylko ślady fundamentów z kamienia oraz wałów. Ze świeckich budowli murowanych wymieńmy klasycystyczny dwór w Kobiernicach z 1 poł. XIX w. i z tegoż okresu pochodzący dwór Mikołaj w Wadowicach, poźnoklasycystyczny piętrowy pałac w Inwałdzie w pięknym krajobrazowym ogrodzie, dwór z XVII w. w Stryszowie (odnowiony w 1741 r.), skromny dworek Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym o cechach późnoklasycystycznych, mieszczący dziś pamiątki po poecie, obrazy i ludowe świątki regionu, rzeźbione przeważnie przez Wowrę. Oryginalne drewniane domy podcieniowe, pochodzące z końca XVIII w. posiada Andrychów(2 domy przy ul. Beskidzkiej nr 22 z 1791 r. oraz nr 29 i przy ul. Kolejowej nr 126). Z architektury kościelnej zwraca uwagę przede wszystkim kościół parafialny w Kętach, wzniesiony po pożarze w 1657 r. z wyzyskaniem przy budowie prezbiterium gotyckich murów poprzedniego kościoła, pochodzącego z XIV w., oraz drewniany kościół w Barwaldzie Dolnym z 2 poł. XVIII w. z wieżą prawdopodobnie z XVI w.; nadto wspomnieć trzeba murowany kościół z 1793 r. w Bieńkówce, również murowany kościół późnobarokowy w Inwałdzie z połowy XVIII w., murowany kościół w Rzykach z końca XVIII w. (wieża 1835) oraz zespół budynków klasztoru bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Na drogach i ścieżkach omawianego regionu spotyka się liczne kapliczki i figury, z reguły z kamienia, przeważnie z XIX w. (Jachówka, Jąroszowice, Łysina i in.); spotyka się jednak i starsze: Skawce z 1798 r., Tarnawa Dolna 1748 r., Stryszów 1768 r., Roczyny, Sułkowice, Kuków z 1708 r., Lachowice 1777 r., Kocierz Moszczanicki 1775 r. W Beskidzie Średnim w części, którą obejmuje nasze opracowanie, tj. po Rabę, wypada zwrócić uwagę w ubytkowym budownictwie świeckim na murowany dwór dolnowiejski w Myślenicach przy ul. Żeromskiego nr 2 z końca XVIII w., na drewniany dwór z początku XVIII w. w Chrobaczem kolo Jordanowa, na murowany klasycystyczny dwór z XIX w. w Skawie, na ciekawe murowane domki mieszczańskie w rynku myślenickim z końca XVIII i XIX w. i drewniane domki z tegoż czasu (ul. Zakopiańska nr 2, ul. Niepodległości nr 25, 37 i Kościuszki nr 23). Typ starodawnej karczmy parterowej z XVIII w. przedstawia murowany obiekt w Spytkowicach. Wiele interesujących starych domów z XVIII w. i 1 poi. XIX w. ma Jordanów, Sidzina (chałupy nr 115 z 1837 r., młyn przy nr 480 z 1845 r. i spichlerz z 1815), Tokarnia (nr 123 z 1834 r.), Toporzysko (nr 143 z 1824 i nr 24 z 1841 r.). Budownictwo sakralne murowane reprezentują: kościół parafialny w Myślenicach z XV w., nadbudowany w XVII w. i przekształcony wewnątrz w XVIII w., późnogotycki w swym głównym zrębie kościół w Myślenicach na Stradomiu, odnawiany kilkakrotnie po pożarze w XV w. oraz kaplica z XVIII w. tzw. Studzienka; murowany kościół w Trzebuni z 1799 r., odnawiany w 1829 r. oraz kościół w Sidzinie z 1813—14 r. Drewniane kościoły posiadają: Krzeczów, kościół o konstrukcji zrębowej z wieżą na słup, zbudowaną w XVI w. w Łętowni i przeniesiony do Krzeczowa w 1760 r.; Łętownia, kościół z 1760—65 r. i Spytkowice z 1758 r. Nadto w Skomielnej Czarnej istnieje drewniana dworska kaplica z końca XVIII w. konstrukcji słupowej, szalowana deskami z nawą przedłużoną w XIX w.; druga kaplica w Skomielnej, również drewniana, zbudowana na zrąb i obita gontami, pochodzi z połowy XIX w. Piękną drewnianą kaplicę z 1774 r. ma Sieniawa. Jest to kaplica konstrukcji zrębowej, prostokątna, z otwartymi dookoła sobotami w otoczeniu wspaniałych wiekowych drzew. I w tej części nie brak kapliczek przydrożnych i figur, nieraz o dużej wartości artystycznej i dźwigających sporo lat. Najstarszym zabytkiem jest kapliczka w Myślenicach z 1600 r. (inne pochodzą z XVIII i XIX w.) i drewniana kapliczka w Bystrej z XVIII w., w tym samym osiedlu jest też figura z XIX w. oraz w Lubniu z końca XVIII w. lub początku XIX w.
